Tytułem wstępu należy zaznaczyć, że zasadne jest rozróżnienie możliwości zabezpieczenia DOWODU w postępowaniu cywilnym od możliwości zabezpieczenia ROSZCZENIA w postępowaniu cywilnym. Instytucje te są z gruntu odmienne i pomimo tego, że można je wykorzystać zarówno przed wszczęciem postępowania jak i w jego trakcie, to w swojej istocie są nakierowane na uzyskanie różnych skutków procesowych.
Kwestię zabezpieczenia roszczenia, w skrócie, można scharakteryzować jako zabezpieczenie możliwości wykonania orzeczenia końcowego – przykładowo wyroku zasądzającego określoną kwotę pieniędzy.
Zabezpieczenie dowodu natomiast, jak sama nazwa wskazuje, zabezpieczyć ma określony dowód na potrzeby toczącego się lub przyszłego postępowania cywilnego. Działanie takie jednakże jest obwarowane określonymi przesłankami, które zostaną omówione w dalszej części niniejszego wpisu.
Dowód można zabezpieczyć na dwóch „etapach” postępowania.
Po pierwsze, przepisy przewidują możliwość podjęcia działań jeszcze przed skierowaniem sprawy do sądu, na tzw. etapie przedprocesowym – wtedy zabezpieczenie może być dokonane jedynie na wniosek zainteresowanego podmiotu.
Drugą możliwością jest zabezpieczenie dowodu w trakcie toczącego się już postępowania sądowego. Także w tym przypadku podstawowym działaniem zainteresowanej strony jest skierowanie do sądu wniosku – jednakże na tym etapie przepisy dopuszczają również samodzielną inicjatywę sądu, który z urzędu (a więc bez żadnego wniosku) może dojść do przekonania, że zasadne jest zabezpieczenie określonego dowodu.
Wniosek o zabezpieczenie dowodu, niezależnie czy jest składany przed wszczęciem postępowania, czy też w jego trakcie, musi przede wszystkim spełniać ogólne wymagania przewidziane dla pisma procesowego. Wniosek taki powinien zawierać oznaczenie wnioskodawcy i przeciwnika oraz innych osób zainteresowanych, jeżeli są wnioskodawcy znane.
Kolejnym wymogiem jest wskazanie wywodzonych faktów oraz dowodów, które mają być zabezpieczone. Tutaj mamy do czynienia ze standardowym wnioskiem o dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu ze wskazaniem tego dowodu oraz sformułowaniem tezy dowodowej.
Dalszym elementem wniosku, który ma jednakże kluczowe znaczenie dla jego rozpoznania i skuteczności, jest wskazanie sądowi na przyczyn, które uzasadniają potrzebę zabezpieczenia danego dowodu. Nie jest bowiem tak, że zabezpieczyć dowód można w każdej sytuacji i niezależnie od obiektywnych czynników. Przyczyny te są de facto uzasadnieniem składanego wniosku. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 roku – Kodeks postępowania cywilnego nakierowuje w jakich sytuacjach zasadne jest uwzględnienie wniosku:
Powyższe przyczyny zostały podane w kontekście wniosku składanego przez podmiot zainteresowany, natomiast stosowane są one również w przypadku, gdy sąd w trakcie toczącego się już postępowania cywilnego postanowi z urzędu o zabezpieczeniu dowodu.
Jeżeli postępowanie zostało już wszczęte, to wniosek o zabezpieczenie dowodu należy skierować do sądu, który rozpoznaje daną sprawę. Jest to zasada ogólna stosowana w pierwszej kolejności, kiedy wniosek jest składany w toku postępowania. Przykładowo – jeżeli sprawę rozpoznaje Sąd Okręgowy w Warszawie, to wniosek składa się do tego Sądu.
Natomiast w wypadkach niecierpiących zwłoki sądem właściwym będzie sąd rejonowy, w którego okręgu dowód ma być przeprowadzony. Wypadki niecierpiące zwłoki są to nagłe sytuacje, które uzasadniają szybkie działanie przez sąd będący „najbliżej” miejsca przeprowadzenia dowodu.
Podobna sytuacja wystąpi, kiedy wniosek o zabezpieczenie dowodu ma być złożony jeszcze przed wszczęciem postępowania w sprawie – również w tym przypadku, wniosek kieruje się do sądu rejonowego, w okręgu którego dowód ma być przeprowadzony.
Powyżej wskazywano, że we wniosku należy także wskazać dane wnioskodawcy i przeciwnika oraz innych osóbzainteresowanych. Postępowanie cywilne jest postępowaniem kontradyktoryjnym, a więc strony powinny być traktowane tak samo – wobec czego, jeżeli w danej czynności uczestniczy jedna ze stron, to strona przeciwna również powinna móc w tej czynności uczestniczyć. Jeżeli jednakże wystąpią wypadki niecierpiące zwłoki i potrzebne jest jak najszybsze podjęcie działań, wtedy zabezpieczenie dowodu może być dopuszczone bez wezwania przeciwnika. Taka sama sytuacja wystąpi, jeżeli okaże się, że przeciwnik nie może być wskazany lub gdy miejsce jego pobytu nie jest znane.
Sąd wzywa zainteresowanych na termin wyznaczony do przeprowadzenia dowodu; jednakże w wypadkach niecierpiących zwłoki przeprowadzenie dowodu może być rozpoczęte nawet przed doręczeniem wezwania przeciwnikowi. Jest to kolejny wyjątek uzasadniany koniecznością jak najszybszego podjęcia działań.
Na wstępie wskazano, że w każdym przypadku zabezpieczenie dowodu jest przeprowadzane na potrzeby jakiegoś postępowania cywilnego (planowanego lub już toczącego się). Dlatego też strony mają prawo wskazywać przed sądem orzekającym uchybienia popełnione przy zabezpieczeniu dowodu. Uprawnienie to pozwala na późniejszą kontrolę tego jak dowód został zabezpieczany.
Możliwość zabezpieczenia dowodu w postępowaniu cywilnym należy uznać za instytucję ważną i potrzebną, która pozwala na sprawniejsze prowadzenie procesu. Wystąpienie przewidzianych przez przepisy przesłanek pozwala na utrwalenie istotnego dla sprawy stanu, który w późniejszym czasie nie mógłby zostać odtworzony lub uległby zmianie. Takim przykładem może być choroba świadka zagrażająca jego życiu lub zaawansowany wiek.
Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 9 listopada 2018 roku w sprawie I ACa 52/18: „Przesłanką uwzględnienia wniosku o zabezpieczenie dowodu jest potrzeba stwierdzenia istniejącego stanu rzeczy. Obok tej przesłanki zaistnieć muszą takie okoliczności, które uzasadniać będą istnienie tej potrzeby jeszcze przed procesem. Wśród takich ustawa wymienia obawę, że opóźnienie dokonania czynności dowodowej spowoduje utratę możliwości (nadmierne utrudnienie) dowodzenia tego stanu. Jednocześnie ustawodawca nie wyklucza zaistnienia innych sytuacji uzasadniających konieczność utrwalenia stanu rzeczy dla przyszłego postępowania procesowego nakazując jednak stronie przedstawienia tych przyczyn we wniosku o zabezpieczenie dowodu.”
***