Wydziedziczenie w polskim prawie spadkowym

Wydziedziczenie spadkobiercy

Wydziedziczenie potocznie rozumiane jest jako pominięcie spadkobiercy w testamencie. Jednakże nie jest to poprawne znaczenie tego terminu, bowiem nawet gdy spadkodawca powoła testamentem do całego spadku osobę obcą, najbliżsi dla spadkodawcy spadkobiercy ustawowi posiadają uprawnienie do uzyskania zachowku. Uprawnienie to jest skuteczne nawet wbrew woli spadkodawcy i ma stanowić dla najbliższych spadkobierców ustawowych swego rodzaju zabezpieczenie przed bezpodstawnym pozbawieniem ich jakiegokolwiek udziału w spadku.

Co to jest wydziedziczenie?

Wydziedziczenie jest właśnie pozbawieniem zachowku. Nie polega ono na samym pominięciu takiej osoby w testamencie – wtedy zgodnie z Kodeksem cywilnym posiadałaby ona przecież prawo do zachowku.

Pozbawienie prawa do zachowku może zostać uczynione wyłącznie w testamencie i testament ten powinien precyzyjnie wskazywać przyczynę wydziedziczenia. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 16 listopada 2017 roku w sprawie VI ACa 1018/16: „Wydziedziczenie pozostaje nieskuteczne, jeżeli jego przyczyna nie wynika z treści testamentu – nawet gdyby w rzeczywistości przyczyna wydziedziczenia zachodziła, w związku z czym przyjmuje się, że spadkodawca winien opisać w testamencie przykłady konkretnych zachowań uprawnionego do zachowku, które wypełniałyby ustawowe przesłanki, nie jest zaś wystarczające posłużenie się ogólnymi sformułowaniami, bez wskazania konkretnych zachowań lub rodzaju obowiązków. Przyczyna wydziedziczenia powinna więc zostać w testamencie skonkretyzowana, sprecyzowana, jednoznacznie sformułowana i opisana. Nie może być przyjmowana w sposób dorozumiany, wbrew treści testamentu, z pominięciem tej treści, a także nie może zostać ustalona jako realnie istniejąca w razie braku odpowiedniej dyspozycji testamentu.”

Spadkodawca może wydziedziczyć w ten sposób swoich zstępnych, małżonka i rodziców. Jednakże wydziedziczenie nie jest zależne wyłącznie od woli spadkodawcy, ponieważ może ono nastąpić wyłącznie przy zaistnieniu określonych ku temu przesłanek. Unormowanie to ma na celu ochronę uprawnionych do zachowku przed nieuzasadnionym korzystaniem z tej instytucji przez spadkodawców.

Podstawy wydziedziczenia

Spadkodawca może w testamencie pozbawić zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku

wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych

Powyższe podstawy wydziedziczenia (przede wszystkim z punktu 1 oraz punktu 3) mogą wydawać się nieprecyzyjne, jednakże taki był cel ustawodawcy. Nie jest możliwe precyzyjne wymienienie wszystkich sytuacji, które uzasadniałyby skorzystanie przez spadkodawcę z instytucji wydziedziczenia.

Podstawy te więc podlegają interpretacji orzecznictwa sądowego i można w tym miejscu przytoczyć następujące wyroki

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 30 czerwca 2021 roku w sprawie I ACa 505/20: „Postępowaniem sprzeciwiającym się woli spadkodawcy, jest takie zachowanie, które narusza zasady uznawane przez spadkodawcę. Nie chodzi przy tym, jak się wydaje, o wartości wyznawane w dniu sporządzenia testamentu, lecz o kontekst całego życia testatora. Z drugiej strony relewantne jest tylko takie naruszenie, które sprzeciwia się ogólnym, obiektywnie ocenianym zasadom współżycia społecznego. O tym, co jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, decyduje sąd.”
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 22 września 2020 roku w sprawie V ACa 174/20: „Uporczywym niedopełnieniem obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy, będącym podstawą wydziedziczenia w rozumieniu art. 1008 pkt 1 i 3 k.c. jest długotrwałe lub wielokrotne zaniedbywanie potrzeb materialnych i emocjonalnych spadkobiercy lub postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, co oznacza, że zachowanie uprawnionego musi być obiektywnie naganne.”
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2019 roku w sprawie IV CSK 661/18: „Uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych, stanowiące podstawę wydziedziczenia (art. 1008 pkt 2 i 3 k.c.) to zawinione zachowanie potencjalnego spadkobiercy charakteryzujące się długotrwałością i powtarzalnością, pozostające w wyraźnej sprzeczności z urzeczywistnianą wolą i oczekiwaniami spadkodawcy. Jeżeli jednak spadkodawca wyrażał swoim zachowaniem wolę zerwanie kontaktów z rodziną i brak chęci ich nawiązania, nie może później dokonać wydziedziczenia z powodu braku więzów rodzinnych.”

Orzecznictwo sądowe wskazuje, że określone zachowania nacechowane wyjątkowo negatywną wolą spadkobiercy, mogą zostać potraktowane jako przyczyna uzasadniająca wydziedziczenie.

Jakie są skutki wydziedziczenia?

Skuteczne wydziedziczenie spadkobiercy w testamencie powoduje, że nie dziedziczy on po swoim spadkodawcy w żadnej części, jak również nie może on żądać zachowku. Jednakże, jak wynika ze wskazanych powyżej przyczyn wydziedziczenia, odnoszą się one wyłącznie do wydziedziczonego spadkobiercy – nie sprawiają one, że zostaje wyłączona cała „linia dziedziczenia” (spadkobiercy wydziedziczonego spadkobiercy) – zgodnie z Kodeksem cywilnym zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku.

Jak bronić się przed wydziedziczeniem?

Nawet w przypadku zamieszczenia w testamencie określonych zapisów i poprawnego skorzystania przez spadkodawcę z instytucji wydziedziczenia, nie jest przesądzone, że te zapisy będą skuteczne. Dzieje się tak w przypadku, gdy spadkodawca wydziedziczanemu spadkobiercy przebaczył. Przebaczenie jest wbrew pozorom doniosłym zdarzeniem i sprawia, że wydziedziczenie nie dochodzi do skutku. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 22 września 2022 roku w sprawie I ACa 887/21: „Przebaczenie przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku może nastąpić także po wydziedziczeniu go w testamencie i do swej skuteczności nie wymaga zachowania formy testamentowej, może więc ono nastąpić także w formie dorozumianej, koniecznym jest jednak, aby z zachowania spadkodawcy udzielającego przebaczenia wynikało, że zmierza on do anulowania skutków dokonanego wydziedziczenia. Wola przebaczenia powinna jednak wynikać jednoznacznie przynajmniej z okoliczności towarzyszących oświadczeniu spadkodawcy.”

Oprócz kwestii przebaczenia zwrócić należy uwagę, na inne możliwości – takie jak próba podważenia zapisów dotyczących podstaw do wydziedziczenia (dowodzenie, że takie podstawy nie zaistniały) lub też próba podważenia samej ważności testamentu.

Jednakże powyższe kwestie powinny być wykazywane przed sądem w odpowiednim postępowaniu, w którym konieczne jest określenie stanowiska oraz wniesienie wniosków dowodowych w celu udowodnienia tego stanowiska. To ostatecznie sąd powszechny będzie oceniał, czy kwestionowanie wydziedziczenia albo testamentu ma uzasadnione podstawy.

***