Niniejszym wpisem postaramy się poruszyć następujące zagadnienia:
Ustawodawca zauważył, że dłużnicy nie zawsze regulują swoje zobowiązania zgodnie z ustaleniami i umówionymi terminami. Często zdarza się tak, że dług jest spłacany po terminie, a nawet w ogóle nie jest regulowany.
Dlatego też jeżeli dłużnik nie spłaca w terminie świadczenia pieniężnego (nie zwraca wyrażonej w pieniądzu kwoty, którą zobowiązany był zwrócić w określonym terminie) to wierzyciel ma prawo do naliczania odsetek od nieprzekazanej kwoty. Odsetki te również są wyrażane w pieniądzu i są traktowane jako świadczenie uboczne, ale związane z długiem głównym.
Dwoma głównymi typami odsetek ustawowych są:
Wierzyciel ma prawo naliczać powyższe odsetki z mocy samego prawa, a więc ma prawo żądać od dłużnika zapłaty odsetek jeszcze przed wytoczeniem sprawy w sądzie, jak również do naliczania powyższych odsetek nie jest wymagana żadna zgoda dłużnika, a wystarczające jest spełnienie wymaganych przez prawo przesłanek.
Jest to podstawowy i niejako domyślny typ odsetek – został unormowany w k.c. i jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, to wtedy wierzyciel może żądać od niego odsetek za czas opóźnienia. Co należy podkreślić odsetki te są należne z samego tylko faktu opóźnienia, wierzyciel nie musi wykazywać i nawet nie musi w rzeczywistości ponieść żadnej szkody przez opóźnienie dłużnika. Dodatkowo odsetki te są należne wierzycielowi nawet w przypadku, kiedy dłużnik nie ponosi żadnej odpowiedzialności za wynikłe opóźnienie. Jest to więc bardzo surowy typ odpowiedzialności dłużnika, jednakże jego wprowadzenie zostało podyktowane koniecznością walki z nieterminowym regulowaniem płatności. Istnienie odsetek ma dyscyplinować dłużników, aby płacili długi w terminie, ponieważ odsetki mogą być również dochodzone w sądzie tak jak dług główny, od którego zostały naliczone.
Zgodnie z k.c. jeżeli strony w czynności prawnej nie oznaczyły innej wysokości odsetek, to należą się odsetki domyślne – odsetki ustawowe za opóźnienie w wysokości równej sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 5,5 punktów procentowych. Minister Sprawiedliwości ogłasza, w drodze obwieszczenia, w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”, wysokość odsetek ustawowych za opóźnienie.
Kodeks przewiduje też wysokość odsetek maksymalnych za opóźnienie, które wynoszą w stosunku rocznym dwukrotność w/w odsetek ustawowych za opóźnienie – nawet w przypadku, kiedy ustalono zgodnie wyższą wysokość, to i tak wierzycielowi należą się odsetki, które nie przekraczają wysokości maksymalnej (również kiedy do umowy stosuje się prawo obce).
Jednocześnie, aby zabezpieczyć wierzyciela ustawodawca wprowadził zasadę, że w przypadku zwłoki dłużnika (brak zapłaty długu z powodów zawinionych przez dłużnika) wierzyciel, oprócz odsetek, może domagać się na zasadach ogólnych, naprawienia szkody spowodowanej zwłoką dłużnika.
Należy również podkreślić, że pomimo tego, iż naliczone odsetki stają się związane z długiem głównym i wraz z nim można ich dochodzić w postępowaniu sądowym, to nie można zsumować kwoty odsetek z kwotą długu i od tak uzyskanej kwoty naliczać dalsze odsetki ustawowe za opóźnienie. Jest to tak zwany zakaz anatocyzmu – polega on na tym, że od zaległych odsetek można żądać odsetek za opóźnienie dopiero od chwili wytoczenia o nie powództwa. Wymaga to dokonania kapitalizacji odsetek na dzień wniesienia pozwu, czyli obliczamy kwotę odsetek na ten dzień, doliczamy ją do kwoty roszczenia głównego i następnie formułujemy wniosek o zasądzenie od tej łącznej kwoty dalszych odsetek za opóźnienie. Odsetki skapitalizowane przestają wtedy z dniem kapitalizacji (doliczenia) pełnić funkcję odsetek. Natomiast jak powyżej wskazano, nie można tak uczynić bez wytoczenia powództwa, przy czym kodeks wskazuje wyjątek, zgodnie z którym po powstaniu zaległości strony zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy. Wymagane jest więc tutaj łączne działanie i zgoda dłużnika oraz wierzyciela – zaś przy „zwykłym” naliczaniu odsetek nie jest wymagana żadna zgoda dłużnika.
Odnośnie sądowego dochodzenia kwoty długu oraz odsetek należy również zaznaczyć, że termin przedawnienia roszczenia głównego może się różnić od terminu przedawnienia odsetek. Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 24 lutego 2022 roku w sprawie I ACa 77/21 potwierdził, że odsetki stanowią świadczenie okresowe, podlegające 3-letniemu przedawnieniu.
Jest to drugi z wymienionych w niniejszym wpisie typ odsetek; zostały one wprowadzone z uwagi na konieczność zwalczania tzw. zatorów płatniczych w obrocie profesjonalnym, czyli niepłacenia należności lub płacenie ich z opóźnieniem.
Ten typ odsetek, odmiennie niż opisane poprzednio odsetki za opóźnienie z kodeksu cywilnego, jest ograniczony i nie jest należny każdemu wierzycielowi. Stosowne przepisy znajdują się w ustawie z dnia 8 marca 2013 roku o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych. Ustawa ta normuje m.in. wysokość odsetek, wymagania w zakresie stron transakcji, wskazuje własną definicję transakcji handlowej oraz zawiera przepisy dotyczące terminów zapłaty.
Najczęstszą sytuacją będzie ta, w której wyłącznymi stronami transakcji handlowej będą przedsiębiorcy w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 6 marca 2018 roku – Prawo przedsiębiorców. Ustawa wskazuje też, że przez transakcję handlową należy rozumieć: umowę, której przedmiotem jest odpłatna dostawa towaru lub odpłatne świadczenie usługi, jeżeli strony (w opisywanym przypadku przedsiębiorcy) zawierają ją w związku z wykonywaną działalnością.Co do zasady w transakcjach handlowych, wierzycielowi, bez wezwania, przysługują odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych, chyba że strony uzgodniły wyższe odsetki, za okres od dnia wymagalności świadczenia pieniężnego do dnia zapłaty, jeżeli są spełnione łącznie następujące warunki:
• wierzyciel spełnił swoje świadczenie, oraz
• wierzyciel nie otrzymał zapłaty w terminie określonym w ustawie.
Odsetki te są prawie dwukrotnie wyższe niż odsetki za opóźnienie z k.c. – wierzycielowi należą się odsetki w wysokości równej sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i dziesięciu punktów procentowych.
Dodatkowo powyższa ustawa przewiduje dla wierzyciela uprawnienie domagania się od dłużnika zryczałtowanej rekompensaty z tytułu działań związanych z odzyskiwaniem zadłużonej kwoty. Rekompensata ta jest również niezależna od rzeczywiście poniesionych kosztów, więc wierzyciel nie musi wykazywać, że takowe koszty poniósł. Jej wysokość zależna jest natomiast od wysokości zadłużenia, które nie zostało uregulowane przez dłużnika. Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 11 grudnia 2015 roku, w sprawie III CZP 94/15: „Rekompensata za koszty odzyskiwania należności w wysokości 40 euro, (…), przysługuje wierzycielowi bez konieczności wykazania, że koszty te zostały poniesione.”
Rekompensata polega na tym, że wierzycielowi od dnia nabycia uprawnienia do odsetek za opóźnienie w transakcjach handlowych, przysługuje od dłużnika, bez wezwania, równowartość kwoty:
Powyższe kwoty są przeliczane w sposób wskazany w ustawie, mianowicie po ustaleniu kwoty rekompensaty jest przeliczana ona na złote według średniego kursu euro ogłoszonego przez Narodowy Bank Polski ostatniego dnia roboczego miesiąca poprzedzającego miesiąc, w którym świadczenie pieniężne stało się wymagalne.
Wymaga również podkreślenia, że jeżeli strony transakcji handlowej ustaliły w umowie, że świadczenie pieniężne będzie spełniane w częściach, to zarówno odsetki za opóźnienie w transakcjach handlowych jak i rekompensata za odzyskiwanie należności, przysługują w stosunku do każdej niezapłaconej części. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 15 czerwca 2021 roku, w sprawie I ACa 81/20: „brak jest podstaw normatywnych, aby rekompensatę naliczać jednorazowo od wszystkich nieuregulowanych terminowo należności między tymi samymi stronami.”
***