Niniejszym wpisem postaramy się poruszyć następujące zagadnienia:
Tytuł niniejszego wpisu jest skrótem instytucji określanej w prawie jako Sprawa o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką. Procedura ta unormowana jest w ustawie z dnia 17 listopada 1964 roku Kodeks postępowania cywilnego [dalej także: „k.p.c.”].
Dla uproszczenia i na potrzeby niniejszego wpisu przyjmijmy, że osobą podlegającą władzy rodzicielskiej lub pozostającą pod opieką jest małoletnie dziecko, natomiast w postępowaniu tym uczestniczą jeszcze zobowiązany (osoba, która ma obowiązek wydać dziecko, lub od której to dziecko zostaje przymusowo odebrane) oraz uprawniony (osoba której dziecko ma zostać przekazane).
Sama procedura toczy się co do zasady w dwóch etapach. Podczas pierwszego etapu sąd prowadzi postępowanie i rozstrzyga, że zobowiązany ma oddać dziecko uprawnionemu. Na tym etapie istnieje możliwość dobrowolnego zakończenia sprawy, ponieważ w postanowieniu nakazującym odebranie dziecka sąd określa termin, w jakim ma być ono przekazane przez zobowiązanego uprawnionemu. Sąd przede wszystkim bada, czy istnieje orzeczenie lub ugoda, na podstawie której dziecko ma przebywać z uprawnionym, i że wbrew woli uprawnionego przebywa ze zobowiązanym.
Jeżeli miejsce przebywania dziecka nie jest znane, to zgodnie z przepisami kodeksu sąd może przeprowadzić dochodzenie i zlecić takie ustalenia Policji. Przepisy wymagają również, aby w takiej sprawie została przeprowadzona rozprawa. Nie wystarczy więc sama wymiana pism sądowych i dokumentów – z uwagi na wysoce poważną materię sprawy oraz fakt, że nadrzędnym celem tego postępowania jest ochrona dobra dziecka, sąd musi mieć bezpośredni kontakt z uczestnikami sprawy. Pozwoli to na wysłuchanie każdej ze stron i ustalenie dlaczego konieczne było wszczęcie opisywanego postępowania. Niejednokrotnie sąd w trakcie takiej sprawy korzysta również z pomocy Opiniodawczego Zespołu Sądowych Specjalistów lub innych biegłych. Również z uwagi na dobro dziecka kodeks przewiduje konieczność doręczenia wniosku przez sąd prokuratorowi oraz zawiadamianie prokuratora o terminach rozpraw.
Dopiero, gdy wskazany przez sąd w postanowieniu termin na dobrowolne wydanie dziecka upłynie bezskutecznie, wtedy może nastąpić faza druga – czyli przymusowe wykonanie orzeczenia wydanego w fazie pierwszej. Jeżeli osoba zobowiązana wymieniona w postanowieniu nie wyda dziecka osobie uprawnionej, wtedy uprawniony może skierować do sądu wniosek o przymusowe odebranie dziecka. Następnie sąd zwraca się do kuratora o dokonanie tych czynności, czyli o wykonanie postanowienia. Kodeks również wskazuje, że kurator może wtedy odebrać dziecko od każdej osoby – nie tylko od zobowiązanego wymienionego w postanowieniu – nie będzie więc skuteczne, przykładowo, czasowe przekazanie dziecka jeszcze innej osobie i powoływanie się, że przecież ta inna osoba nie została wymieniona w postanowieniu.
Należy podkreślić, że zgodnie z k.p.c. warunkiem wykonania postanowienia i tym samym przymusowego odebrania dziecka, jest obecność przy tych czynnościach uprawnionego lub osoby przez niego upoważnionej albo przedstawiciela instytucji przez niego upoważnionej. Co ważne, jeżeli żadna z wymienionych osób nie będzie obecna, to wtedy kurator nie dokona czynności odebrania.
Powodem wskazanego wymogu jest cel opisywanego postępowania, a celem tym jest dobro dziecka (osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką). Jeżeli postępowanie przeszło już do fazy przymusowego odebrania, a więc zobowiązany nie wydał dobrowolnie dziecka i tym samym nie zastosował się do postanowienia sądu, wtedy wnioskować można, że również w etapie wykonawczym nie wykona postanowienia dobrowolnie.
Obecność uprawnionego lub osoby przez niego upoważnionej (przedstawiciela instytucji) ma sprawić, że dziecko natychmiast po odebraniu jest przekazywane osobie uprawnionej w celu zmniejszenia negatywnych dolegliwości, strachu, traumy, które mogą być wywołane poprzez podejmowane czynności. Oprócz kuratora, zobowiązanego i uprawnionego w czynności odebrania może jeszcze występować Policja. Możliwa jest więc sytuacja, że zostanie zastosowany przymus, co rzadko jest sytuacją spokojną i pozbawioną emocji.
Zobowiązany jest informowany o terminie odebrania dziecka, natomiast na żądanie kuratora Policja przystępuje do pomocy kuratorowi we wszelkich czynnościach związanych z przymusowym odebraniem dziecka – wliczając w to możliwość usunięcia zobowiązanego lub innych osób z miejsca dokonywania czynności, jeżeli przeszkadzają w wykonaniu orzeczenia.
Dodatkowo, jeżeli dziecko zostanie ukryte lub też zostaną podjęte inne czynności mające na celu udaremnienie odebrania, wtedy kurator zawiadamia prokuratora.
Jeżeli zaś zobowiązany nie chce ujawnić miejsca przebywania dziecka, to wtedy sąd na wniosek kuratora zarządzi przymusowe sprowadzenie zobowiązanego, od którego zostanie odebrane oświadczenie o miejscu pobytu dziecka. Oświadczenie to rozpatrywane będzie również poprzez pryzmat prawa karnego i jest równoznaczne ze złożeniem zeznań pod przyrzeczeniem. Przepisy przewidują także możliwość przeszukania pomieszczeń oraz innych miejsc, jeżeli istnieje przypuszczenie, że dziecko się tam znajduje. Przeszukania takiego dokonuje Policja na podstawie postanowienia sądu.
Zgodnie z postanowieniem Sądu Okręgowego w Białymstoku z dnia 24 września 2010 roku w sprawie II Ca 626/10 w opisywanym postępowaniu wykonane może być również postanowienie regulujące osobiste kontakty rodziców z dzieckiem, jeżeli wiążą się one z obowiązkiem oddawania dziecka na czas kontaktu. Sąd wskazał, że etap pierwszy, czyli ten w którym wydane jest postanowienie nakazujące wydanie dziecka, wypełniony jest poprzez istnienie postanowienia regulującego kontakty polegające na wydawaniu dziecka osobie uprawnionej w określonych, powtarzających się terminach. Sąd podkreślił, że jeżeli orzeczony już obowiązek oddawania dziecka uprawnionemu na czas kontaktów nie jest wykonywany przez zobowiązanego dobrowolnie, podlegać on może przymusowemu wykonaniu.
Wykonanie to następuje w trybie opisywanego postępowania. Natomiast powyższe postanowienie powoduje sytuację, w której osoba, z którą dziecko przebywa na stałe staje się zobowiązanym, natomiast osoba uprawniona do kontaktów staje się uprawnionym. Następuje więc czasowe odwrócenie ról – ale należy podkreślić, że wyłącznie na czas określonych w postanowieniu kontaktów.
***