Niniejszym wpisem poruszymy zagadnienia:
Postępowanie karne ze względu na swoją specyfikę prowadzone jest głównie ustnie i świadkowie mają kluczowe znaczenie w ustaleniu stanu faktycznego sprawy. Często jednak wezwany na przesłuchanie świadek nie wie do końca jak ma się zachować i jakie ma uprawnienia. Świadek taki najczęściej dopiero na miejscu otrzymuje kilkustronicowe pisemne pouczenie o uprawnieniach i obowiązkach – nie zawsze posiada komfort spokojnego zapoznania się z tym pouczeniem, a z uwagi również na jego objętość, nie zawsze od razu zapamięta wszystkie wskazane tam informacje. Niniejszy wpis ma na celu chociaż częściowe przybliżenie tej tematyki.
Należy w tym miejscu odwołać się do ustawy z dnia z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks postępowania karnego [dalej określana również skrótowo: „k.p.k.].
Przepisy ogólne dotyczące prowadzenia przesłuchania (art. 171. § 1. k.p.k.) wskazują, że Osobie przesłuchiwanej należy umożliwić swobodne wypowiedzenie się w granicach określonych celem danej czynności, a dopiero następnie można zadawać pytania zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi.
Najczęściej osoba przesłuchująca zadaje osobie przesłuchiwanej pytanie – Czy wie w jakiej sprawie została wezwana i co wie o tej sprawie. Gdy zakończy się tak zwana swobodna wypowiedź, wtedy przechodzi się do zadawania pytań.
Zadawanie pytań jest również w pewien sposób ograniczone i zgodnie z k.p.k.:
Osobie przesłuchiwanej może być również podczas przeprowadzania tej czynności okazany dokument lub inna osoba w celu rozpoznania wizerunku.
Ogólną zasadą jest, że każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Zasada ta ma oczywiście przewidziane wyjątki – w zakresie obowiązku stawiennictwa należy wskazać, że świadka, który nie może się stawić na wezwanie z powodu choroby, kalectwa lub innej niedającej się pokonać przeszkody, można przesłuchać w miejscu jego pobytu. Należy zwrócić uwagę, że wyjątek ten dotyczy miejsca przesłuchania (stawienia się w wyznaczone miejsce), a nie samego obowiązku składania zeznań.
Odnośnie co do obowiązku składania zeznań k.p.k. przewiduje jednakże szereg zakazów:
Oprócz wymienionych powyżej ograniczeń dotyczących przesłuchania świadka zwrócić trzeba uwagę na uprawnienia świadka, z których może, ale nie musi skorzystać. Uprawnienia te zostały wprowadzone do postępowania karnego w celu ochrony takich wartości jak relacje rodzinne, unikanie samooskarżenia przez świadka, ochrona świadka lub jego najbliższej osoby przed hańbą, szczególnie bliska relacja świadka z osobą oskarżoną.
Należy w tym miejscu więc wymienić:
Osoba najbliższa:
Zgodnie z art. 182 § 1 k.p.k. Osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań. Co do kręgu osób najbliższych przyjęło się stosowanie definicji wskazanej w art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny – i w związku z tym Osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.
Warto przytoczyć także wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 31 października 2023 roku w sprawie o sygnaturze akt II AKa 359/23, zgodnie z którym za osobę najbliższą nie może być uznana była konkubina.
Dodatkowo prawo odmowy zeznań trwa mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia (art. 182. § 2. k.p.k.) oraz Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem (art. 182. § 3. k.p.k.). Ostatni przypadek ma często zastosowanie, gdy sprawa innego ze współoskarżonych zostaje z jakichś powodów wyłączona do odrębnego postępowania.
Uchylenie się przez świadka od odpowiedzi na pytanie:
Zgodnie z art. 183 § 1. k.p.k. Świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe.
Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia z dnia 11 maja 2009 roku w sprawie o sygnaturze akt II AKa 169/08 trafnie wskazał na szerokie rozumienie tego uprawnienia świadka: „Sąd nie jest uprawniony do kontroli przesłanek wymienionych przepisie art. 183 § 1 k.p.k., ani nie może żądać od świadka wyjaśnienia, dlaczego chce on odmówić odpowiedzi. Nie można świadka obciążać ciężarem dowodzenia tych okoliczności, bo wypaczałoby to sens omawianego uprawnienia. Świadek nie może być postawiony w sytuacji przymusowej, w której miałby do wyboru jedynie świadome złożenie zeznań fałszywych bądź obciążenie siebie samego lub osoby najbliższej odpowiedzialnością karną lub karną skarbową. Uprawnienia z art. 183 § 1 k.p.k. nie są ustanowione w interesie oskarżonego, ale dla chronienia świadka przed taką konfliktową sytuacją.”
Wymaga zaznaczenia, że uprawnienie to nie dotyczy odmowy zeznań w ogóle, a tylko odpowiedzi na poszczególne pytania.
Powyższe uprawnienie przysługuje świadkowi tylko w razie zagrożenia odpowiedzialnością za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, natomiast nie może on z niego skorzystać w przypadku odpowiedzialności za wykroczenie lub wykroczenie skarbowe (Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 2004 roku w sprawie I KZP 26/04).
Żądanie przesłuchania na rozprawie z wyłączeniem jawności:
Zgodnie z art. 183 § 2 k.p.k. Świadek może żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą.
Hańbę należy w tym zakresie rozumieć szeroko, natomiast zgłoszenie przez świadka takiego wniosku nie sprawia automatycznie wyłączenia jawności rozprawy, ponieważ to sąd prowadzący rozprawę ocenia, czy zaszły ku temu przesłanki. Świadek powinien przynajmniej ogólnie wskazać uzasadnienie dla swojego wniosku.
Świadek incognito (świadek anonimowy):
Zgodnie z art. 184 § 1 k.p.k. jeżeli zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej, sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może wydać postanowienie o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka, w tym danych osobowych, jeżeli nie mają one znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie. Postępowanie w tym zakresie toczy się bez udziału stron i objęte jest tajemnicą jako informacja niejawna o klauzuli tajności „tajne” lub „ściśle tajne”.
Stosunek osobisty do oskarżonego:
Zgodnie z art. 185 k.p.k. Można zwolnić od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania osobę pozostającą z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym, jeżeli osoba taka wnosi o zwolnienie. Warto zauważyć dwie kwestie wynikające z treści tego przepisu, po pierwsze zwolnienie to nie jest zagwarantowane, ponieważ do takiego zwolnienia z obowiązku zeznań lub odpowiedzi na pytanie może nastąpić, ale nie musi; po drugie zwolnienie takie odbywa się na wniosek, a więc osoba zainteresowana powinna sama zawnioskować o uwzględnienie jej sytuacji.
Odnośnie do tego co należy rozumieć pod pojęciem szczególnie bliskiego stosunku wypowiedział się Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 6 grudnia 2021 roku wydanym w sprawie o sygnaturze akt III KK 389/21: „Szczególnie bliski stosunek osobisty jest to stosunek na tyle zażyły, że stawia świadka w odniesieniu do oskarżonego w sytuacji mocno podobnej do osoby mu najbliższej. Kluczowym elementem dla zdekodowania tej relacji nie jest wspólne pomieszkiwanie, czy utrzymywanie relacji intymnych, lecz istnienie w dacie przesłuchania między świadkiem a oskarżonym na tyle głębokiej więzi emocjonalnej lub uczuciowej, że składanie zeznań może prowadzić do wewnętrznego konfliktu u świadka.”
Świadek w postępowaniu karnym, oprócz ogólnego obowiązku stawienia się na wezwanie i złożenia zeznań, posiada szereg uprawnień, które modyfikują ten obowiązek. Warte podkreślenia jest, że zostały one ustanowione w celu ochrony interesu świadka, a nie interesu oskarżonego. Część z tych uprawnień może być wykorzystane przez świadka tylko przed przystąpieniem do przesłuchania, a z innych może on skorzystać również po jego rozpoczęciu. Wymienione uprawnienia świadka są skuteczne zarówno w postępowaniu przed sądem, jak również w postępowaniu przygotowawczym (przesłuchanie przed prokuratorem lub policją).
***