Zasady dziedziczenia ustawowego przy braku testamentu

Wprowadzenie

Testament zdecydowanie upraszcza kwestię dziedziczenia po osobie zmarłej. Spadkodawca w testamencie może wskazać, że jedna lub więcej osób będzie jego spadkobiercami i im przekazuje swój majątek. Jeżeli testament jest ważnie sporządzony, to dziedziczenie przebiega zgodnie z jego treścią, ponieważ w prawie spadkowym funkcjonuje zasada możliwie najpełniejszego urzeczywistnienia woli zmarłego.

Brak testamentu może rodzić różne pytania i wątpliwości dotyczące przebiegu dziedziczenia. Nie każdy spadkodawca sporządza testament i wtedy należy sięgnąć do przepisów prawa, które w takiej sytuacji regulują kwestię dziedziczenia ustawowego. Dziedziczenie ustawowe związane jest z szeregiem praw i obowiązków spadkobierców i w niniejszym wpisie spróbujemy je przybliżyć

Dziedziczenie ustawowe

Jak wskazuje ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny [dalej: „Kodeks”] powołanym do spadku można być z ustawy (dziedziczenie ustawowe) albo z testamentu (dziedziczenie testamentowe). Przepisy dotyczące dziedziczenia ustawowego określają krąg spadkobierców oraz w jakiej kolejności i w jakiej części dziedziczą oni po zmarłym spadkodawcy.

Zgodnie z Kodeksem w przypadku braku testamentu spadek dziedziczy się na mocy przepisów ustawy. Przepisy te określają, w jakiej kolejności i w jakich częściach poszczególni spadkobiercy nabywają spadek.

Wszędzie tam, gdzie spadkodawca nie sporządził testamentu stosowane są zasady dziedziczenia ustawowego wskazane w Kodeksie. Zasady te mogą być jednocześnie stosowane łącznie z zasadami dziedziczenia testamentowego – dzieje się to w sytuacji, gdy spadkodawca pozostawił testament, ale co do części spadku nie powołał spadkobierców testamentowych.

Spadkobiercy ustawowi

Przepisy Kodeksu do spadkobierców ustawowych zaliczają krewnych zmarłego, osoby związane ze spadkobiercą więzami prawnymi (małżonek, dzieci adoptowane, które przy adopcji pełnej dziedziczą tak jak dzieci biologiczne) oraz powinowatych.

Zstępni: dzieci, wnuki zmarłego spadkodawcy;
Wstępni: rodzice i dziadkowie zmarłego spadkodawcy;
Rodzeństwo: rodzeństwo spadkodawcy oraz zstępni tego rodzeństwa (siostrzeńcy, bratanice).

Przepisy Kodeksu wyróżniają również grupy osób, które nie mogą dziedziczyć po zmarłym.

Po pierwsze nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku, ani osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje. Jednakże Kodeks przewiduje od powyższego wyjątek, i tak dziecko w chwili otwarcia spadku już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe; a ponadto fundacja lub fundacja rodzinna, ustanowiona w testamencie przez spadkodawcę może być spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu.

Uznanie spadkobiercy za niegodnego

Wyróżniane jest także uznanie spadkobiercy za niegodnego. Uznania za niegodnego dokonuje sąd i spadkobierca uznany za niegodnego zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Za niegodnego może być uznany zarówno spadkobierca ustawowy jak spadkobierca testamentowy.

Przepisy Kodeksu przewidują, że do uznania spadkobiercy za niegodnego stosuje się następujące przesłanki:

Spadkobierca dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
Spadkobierca podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
Spadkobierca umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego;
Spadkobierca uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;
Spadkobierca uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Wystąpić z żądaniem uznania spadkobiercy za niegodnego może każdy, kto ma w tym interes prawny – termin na takie wystąpienie wynosi rok od dnia, w którym żądający uznania za niegodnego dowiedział się o przyczynie niegodności (zaistnieniu jednej bądź kilku w/w przesłanek). Kodeks przewiduje jednak termin graniczny na skierowanie do sądu takiego żądania i z żądaniem uznania spadkobiercy za niegodnego można wystąpić nie później niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku. Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy.

Jednakże nawet w przypadku wystąpienia przesłanek do uznania spadkobiercy za niegodnego nie może on być za takiego uznany, jeżeli spadkodawca mu przebaczył. Spadkodawca, względem którego wystąpiono do sądu z żądaniem uznania za niegodnego może się więc w takim postępowaniu bronić właśnie tym, że uzyskał on od spadkodawcy przebaczenie. Konieczne będzie oczywiście udowodnienie, że takie przebaczenie miało miejsce.

Kolejność dziedziczenia ustawowego

Jeżeli po spadkodawcy dziedziczy więcej niż jeden spadkobierca, wtedy należy ustalić udziały spadkowe. Niejako „uprzywilejowanym” przy dziedziczeniu ustawowym jest małżonek spadkodawcy, ponieważ jeżeli dziedziczą dzieci spadkodawcy, to wtedy w zbiegu z nimi dziedziczy również małżonek; zaś jeżeli spadkodawca nie miał dzieci i do dziedziczenia dochodzą jego rodzice, to również w zbiegu z nimi dziedziczy małżonek.

Należy wskazać na następujące zasady dziedziczenia ustawowego:

W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek – jest to dziedziczenie dzieci spadkodawcy w zbiegu z małżonkiem;
Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych;
W braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice – jest to dziedziczenie małżonka w zbiegu z rodzicami spadkodawcy;
W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych;
Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy;
Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym;
W braku zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy;
W braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy;
Jeżeli którekolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom;
Jeżeli dziecko któregokolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom;
W braku dzieci i wnuków tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom;
W braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku;
W braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu;
Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.

Powyższe zasady pozwalają na ustalenie kolejności dziedziczenia poszczególnych spadkobierców oraz części w jakiej spadek im przypada.

Formalności związane z dziedziczeniem ustawowym

Pomimo tego, że zgodnie z Kodeksem spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku, zaś chwilą otwarcia spadku jest śmierć spadkodawcy, to aby wykonywać swoje prawa do spadku (np. wpisać się do księgi wieczystej odziedziczonej nieruchomości) spadkobierca musi legitymować się wydanym przez sąd prawomocnym postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku lub zarejestrowanym aktem poświadczenia dziedziczenia wydanym przez notariusza. Dokumenty te potwierdzają, że spadkobierca legitymuje się prawem do spadku lub jego części.

Podsumowanie

Brak sporządzenia przez spadkodawcę testamentu nie stanowi przeszkody w dziedziczeniu spadku, natomiast kto będzie dziedziczył i w jakiej części normuje wtedy ustawa. Sporządzając testament spadkodawca ma możliwość powołać do spadku dowolnie wybraną przez siebie osobą – również spoza rodziny. Niezależnie jednak czy mamy do czynienia z dziedziczeniem testamentowym, czy też ustawowym, mogą zaistnieć pomiędzy spadkobiercami spory spadkowe, które spowodują konieczność prowadzenia skomplikowanego postępowania dowodowego.

***